Ο Μετέωρος Ανθρωπος

του Γιώργου Γραμματικάκη

Ο μετασχηματισμός της ανθρωπότητας, έννοια ουτοπική όσο και απόλυτα αναγκαία, είναι η μόνη που μπορεί να αποκαταστήσει έναν πολιτισμό σε αρμονία με την φύση και τον εσωτερικό άνθρωπο...
Από την «Κόμη της Βερενίκης» (1989)

Οπως απεικονίζεται με ενάργεια στις τηλεοπτικές μας οθόνες, ο πλανήτης Γη και οι περιούσιοί του κάτοικοι βρίσκονται τον τελευταίο καιρό σε διαρκή αναστάτωση. Το σεισμό μεγάλης εντάσεως στην Ιαπωνία ακολούθησε ένα καταστροφικό τσουνάμι που σάρωσε πόλεις και ακτές. Στη συνέχεια τα πυρηνικά εργοστάσια έσπειραν τον εφιάλτη της ραδιενέργειας στη γειτονιά τους, αλλά και σε χώρες μακρινές. Λίγες επίσης εβδομάδες πριν, ένας άνεμος δημοκρατίας -που μπορεί να αποδειχθεί και καυτός λίβας- ξεκίνησε από την Αίγυπτο και κλονίζει ήδη εξουσίες και μακρόβια καθεστώτα. Στην τελευταία εκδοχή των γεγονότων, ένα καθεστώς τυραννικό αλλά και πλούσιο στη Λιβύη απειλείται από μια θολή λαϊκή εξέγερση. Η λεγόμενη «Δύση» προσπαθεί -όπως πάντα- να προασπίσει τα συμφέροντά της με ανθρωπιστικά προσχήματα......

Τα συμπεράσματα που μπορούν να αντληθούν από τον ειδησεογραφικό αυτό καταιγισμό είναι νομίζω σημαντικά. Μια σύντομη λοιπόν καταγραφή τους θα βοηθήσει τον «χωροχρονικό» προβληματισμό του αναγνώστη.

1. Η Γη είναι ένας πλανήτης με ηλικία 4 δισεκατομμυρίων ετών, και για να φτάσει στη σημερινή μορφή του πέρασε από πολλές φάσεις. Η τελική του όμως ισορροπία δεν έχει ακόμα αποκατασταθεί. Οι σεισμοί, λοιπόν, οι εκρήξεις ηφαιστείων ή τα θαλάσσια τσουνάμι, θα συνοδεύουν για πολύ ακόμα την ιστορία του πλανήτη. Ενώ όμως οι καταστροφές που συνεπάγονται, δίκαια προκαλούν δέος και οδύνη, η Γη είναι το σπίτι μας. Εχει λοιπόν ανάγκη τη διαρκή φροντίδα και τον σεβασμό μας.

2. Η αυτονόητη αυτή αντίληψη δεν φαίνεται ωστόσο να ισχύει. Τα πυρηνικά εργοστάσια είναι ένας μόνον από τους εφιάλτες, που η ανθρώπινη αφροσύνη φόρτωσε στον πλανήτη, αλλά και στο ίδιο του το μέλλον. Επονται -ή προηγούνται!- η ρύπανση της ατμόσφαιρας και των θαλασσών, ο παραλογισμός των εξοπλισμών, η εξάντληση του νερού και των ενεργειακών αποθεμάτων. Στην αρχή, η ανθρώπινη αυτή αφροσύνη μπορούσε να ερμηνευθεί ως άγνοια. Σήμερα, όμως, που η επιστημονική γνώση έχει επισημάνει τους κινδύνους, δεν υπάρχει καμιά λογική αιτιολόγηση. Είναι απλώς η αρχαία Υβρις, που, αν δεν επικρατήσουν άλλες πρακτικές, ακολουθείται πάντοτε από τη Νέμεσι.

3. Ταυτόχρονα, ούτε η Ιστορία δείχνει ότι μπορεί να ενταχθεί σε λογικά πλαίσια. Τις τελευταίες ιδίως δεκαετίες διαπιστώθηκε ότι είναι απρόβλεπτη, ότι έχει περίπου χαοτική συμπεριφορά. Ετσι, τα μείζονα γεγονότα, που σφράγισαν την πορεία της ανθρωπότητας, αιφνιδίασαν τους ιστορικούς και τους αναλυτές. Οπως η ειρηνική κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, η τρομοκρατική επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, η οικονομική κρίση, η εκρηκτική ανάπτυξη του Διαδικτύου. Μήτε όμως τα ραγδαία γεγονότα στον αραβικό κόσμο -που η κατάληξή τους δεν είναι ακόμα ορατή- ήταν αναμενόμενα. Αν πάντως υπάρχει ένα χαρακτηριστικό στην παγκόσμια ιστορία των τελευταίων δεκαετιών, είναι η επιτάχυνσή της. Γεγονότα και αλλαγές συμπυκνώνονται σε χρόνους ολοένα και βραχύτερους, η ροή της ιστορίας γίνεται ολοένα και πιο έντονη.

Ζούμε λοιπόν σε έναν κόσμο που βρίσκεται σε συνεχή περιδίνηση. Το δέος, ωστόσο, που δημιουργεί, μοιάζει να υπακούει σε μια μοίρα υπέρτερη όταν -όπως ο πρόσφατος σεισμός της Ιαπωνίας- έχει τη ρίζα του σε πλανητικές διεργασίες. Η οδύνη όμως είναι μεγαλύτερη όταν το δέος προέρχεται από πράξεις ανθρώπινες, από την απληστία και την αφροσύνη, από τον παραλογισμό του πολέμου ή τους θρησκευτικούς φανατισμούς.

Μέσα πάντως στη γενική αυτή σύγχυση, υπάρχει μια ανθρώπινη δραστηριότητα που παρουσιάζει σταθερή πρόοδο, που δείχνει να έχει ορατούς στόχους. Είναι η επιστήμη. Στην κοσμολογία ή την ιατρική, στη βιολογία και τους υπολογιστές, η επιστημονική γνώση έχει κάνει άλματα· που ερμηνεύουν τα φαινόμενα, αλλάζουν ριζικά την καθημερινότητα, προλαβαίνουν επιδημίες και ασθένειες. Ενώ τα παραστρατήματα των εφαρμογών της -όπως είναι τα πυρηνικά εργοστάσια- στην αυτοκαταστροφική τάση και πάλι του ανθρώπου οφείλονται, στην αλαζονεία ή τα άνομα συμφέροντά του.

Εδώ όμως έγκειται η τραγική αντίφαση. Διότι ενώ η επιστημονική πρόοδος υπογραμμίζει αλλά και διευρύνει τις ανθρώπινες δυνατότητες, δεν φαίνεται να οδηγεί σε μια ποιοτική εξέλιξη των κοινωνιών και του ανθρώπου. Οδηγεί, αναμφισβήτητα, σε μια ζωή διαφορετική ως προς τις εξωτερικές συντεταγμένες της. Επειδή όμως άλλες δυνάμεις κυριαρχούν και πάλι, συμπιέζουν ότι αποτέλεσε την ηθική επιταγή της ιστορίας: Τη δίκαιη συγκρότηση του κοινωνικού ιστού, το σεβασμό στις ανθρώπινες αξίες και τα δικαιώματα, την ενίσχυση των δημιουργικών δυνάμεων που εν είδει μικρής φωτιάς ενυπάρχουν στον καθένα.

Πρόσφατα, άλλωστε, αναδύθηκε με έμφαση μια καινούρια απειλή - η πιο ύπουλη, ίσως, η πιο κυνική, από όσες γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Είναι ένα οικονομικό σύστημα, που στηρίζεται σε άυλες συντεταγμένες, και ομιλεί μια γλώσσα ακατανόητη. Ισοπεδώνει ωστόσο κυβερνήσεις και λαούς, προσδοκίες και όνειρα. Κανείς δεν ξέρει πώς εγκαθιδρύθηκε, ούτε πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί. Το βέβαιο είναι ένα: Οτι λέξεις πρωτόγνωρες και παντοδύναμες (όπως οίκοι αξιολόγησης ή «αγορές», spreads και μηχανισμοί στήριξης), αλλά και άλλες με παρελθόν ανάλογο (όπως επιτόκια και χρηματιστήρια, χρέος και ομόλογα) έχουν βυθίσει την ανθρωπότητα σε έναν μεσαίωνα ανισοτήτων, αβεβαιότητας και σκοτεινής προοπτικής.

Στην προσπάθειά του να οριοθετήσει την ανθρώπινη πορεία, ο υπογράφων είχε διατυπώσει παλαιότερα την άποψη ότι από τον βιολογικό άνθρωπο -που ήταν υποχρεωμένος να εξελίξει τις ικανότητές του για να επιβιώσει- περάσαμε κάποτε στον θρησκευτικό άνθρωπο: Εκείνος στήριζε τις ηθικές αξίες αλλά και τη δικαίωσή του σε δυνάμεις υπέρτερες, σε θεϊκές παρεμβάσεις. Στη συνέχεια, κυριάρχησε ο κοινωνικός άνθρωπος· εδώ, η δικαίωση απαιτήθηκε επί της Γης, με αιτήματα δικαιοσύνης και ελευθερίας.

Καθώς ωστόσο ο 21ος αιώνας έχει ήδη διανύσει τα πρώτα του βήματα, οι ιστορικές αυτές καταβολές παραμερίζονται, και μια νέα κατηγορία, ένας νέος άνθρωπος, διαμορφώνεται: ο μετέωρος άνθρωπος. Γνωρίζει πια -ο μετέωρος άνθρωπος- ότι είναι έποικος σε έναν πλανήτη ιδιόμορφο, που αποτελεί απλώς μια κουκκίδα απειροελάχιστη σε ένα ασύλληπτο Σύμπαν. Ούτε έχει πια την αυταπάτη -ο μετέωρος άνθρωπος- ότι μια δίκαιη κοινωνία αποτελεί ιστορική αναγκαιότητα· αντίθετα, βλέπει την ιστορία να κινείται ερήμην του, αισθάνεται ότι ο ίδιος είναι το θύμα της ή ένας μάρτυς σιωπηλός. Ο μετέωρος άνθρωπος, έχοντας καθυποτάξει τον πλανήτη για τις δικές του αποκλειστικά ανάγκες, διαπιστώνει τώρα τις συνέπειες. Ο μετέωρος άνθρωπος -ο εξόριστος από τον Θεό και το κέντρο του Σύμπαντος- ψάχνει λοιπόν με αγωνία κάποια στηρίγματα, αναζητά ένα καινούριο πρόσωπο και τη χαμένη του προοπτική.

Εδώ όμως αναδύεται ένα σημείο με αδιάψευστη βαρύτητα. Ο μετέωρος άνθρωπος υποπτεύεται ήδη ότι μόνον ένας κόσμος που ξεκινά από αυτόν και καταλήγει στον Αλλο -τους άλλους μετέωρους ανθρώπους- έχει κάποια λογική υπάρξεως ή δυνατότητα να επιβιώσει. Αυτή είναι η προσωπική ευθύνη, αλλά και η ελπίδα του: τον μετέωρο άνθρωπο θα ισορροπήσει μόνον το άπλωμα του χεριού στους άλλους κατοίκους του πλανήτη, και στην φύση ή στις θάλασσες που αιώνες τώρα αγκάλιαζαν την ύπαρξή του. Μόνο που, αν αυτό γίνει, δεν θα είναι ένα χέρι καθοδηγούμενο από κηρύγματα θρησκευτικά ή ιδεολογικές κατασκευές. Θα στηρίζεται στη γνώση, αλλά και την ασίγαστη λαχτάρα της ζωής. Τις μόνες σταθερές αλήθειες που, μαζί με τον έρωτα ή την τέχνη, συνοδεύουν τον άνθρωπο στην επίπονη διαδρομή του.

Του Γιώργου Γραμματικάκη, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης και συγγραφέα, στην Ελευθεροτυπία της 3/4/2011             tvxs.gr