Ο πολιτισμός "διορθώνει" τη φύση

Της Καίτης Βασιλάκου                            Πολιτισμός ή φύση;

Όταν τίθεται ένα παρόμοιο ερώτημα, η αυθόρμητη απάντηση που μας έρχεται στο νου είναι: «Μα ασφαλώς φύση!»

Μετά, αφού σκεφθούμε λίγο περισσότερο, απαντάμε: «Φύση βεβαίως, αλλά και πολιτισμός που σέβεται τη φύση».

Αυτή η αυθόρμητη αγάπη που εκδηλώνουμε για τη φύση οφείλεται κυρίως στην πολύ λογική εκτίμηση ότι αν καταστρέψουμε το φυσικό μας περιβάλλον, θα καταστραφούμε κι εμείς. Δεν ξέρω αν συνεχίζαμε να κοπτόμαστε τόσο πολύ, στην υποθετική περίπτωση που καταφέρναμε να ζήσουμε  ανεξάρτητα από αυτήν μέσα σε ένα καθαρά τεχνητό περιβάλλον που θα μας εξασφάλιζε άνετη, υγιή και ευχάριστη διαβίωση.

Υπάρχει βέβαια και η φυσιολατρική πλευρά αυτής της αγάπης και είναι αλήθεια ότι  έξω από τις πόλεις μας συναντούμε ένα φυσικό κόσμο πολύ όμορφο που θα ήταν κρίμα να χαθεί. Είναι ένας γοητευτικός, αδιάφορος προς τον πολιτισμό, κόσμος, που συνεχίζει να υπάρχει και να αναπαράγεται ερήμην μας. Επειδή και εμείς ξεκινήσαμε κάποτε από αυτό το φυσικό κόσμο, είναι λογικό να τον αναζητούμε, να τον αγαπάμε και να τον απολαμβάνουμε  απεριόριστα.

Δεν ξέρω αν είναι λογικό να τον θαυμάζουμε απεριόριστα....

 Αυτό που περισσότερο θαυμάζουμε είναι η γνωστή «σοφία» της φύσης, η ισορροπία της, οι μηχανισμοί της, τα τεχνάσματά της που καταφέρνουν να διατηρούν  το φυσικό κόσμο σε μια αέναη νεότητα και ομορφιά.

 Ανέφερα τη λέξη νεότητα και αμέσως σκέφτηκα ότι πράγματι στη φύση δεν συναντά κανείς γερασμένα πλάσματα. Τι απογίνονται άραγε όλα εκείνα τα νεαρά, εύρωστα ζώα, όταν αρχίσει η παρακμή τους;

 Αυτή η απορία με οδηγεί αμέσως στην επόμενη: στη φύση δεν συναντούμε ούτε άρρωστα ή ανάπηρα ζώα. Το απογίνονται άραγε κι αυτά;

 Μα ασφαλώς βγαίνουν από το παιχνίδι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Η σοφή φύση φροντίζει να τα βγάλει από τη μέση.

 Αυτό με αναγκάζει να σκεφτώ ότι έννοιες όπως οίκτος, συμπάθεια και αλτρουισμός είναι ξένες προς τη φύση, ενώ είναι οικείες στον πολιτισμό. Ο άνθρωπος εντός του πολιτισμού έχει λοιπόν εφεύρει κάποιες αξίες και αρχές που είναι άγνωστες στο φυσικό κόσμο.

 Σ’ αυτή την περίπτωση, αν μου τεθεί το ερώτημα «φύση ή πολιτισμός;», θα απαντήσω αυθορμήτως «πολιτισμός».

Επειδή στον πολιτισμένο κόσμο, το μη φυσικό, υπάρχουν τα νοσοκομεία και τα παντός είδους αντίστοιχα ιδρύματα, οι γιατροί, η ιατρική επιστήμη, η επιστημονική έρευνα που  καταπολεμά την αρρώστια και τη φθορά, τα φάρμακα που με κάνουν καλά και γενικά υπάρχει όλη αυτή η κινητοποίηση και δραστηριότητα που έχουν παρατείνει το προσδόκιμο ζωής από τα τριάντα στα ογδόντα χρόνια.

 Επίσης παρατηρώ ότι στη φύση  υπάρχει ένα και μοναδικό αυτόματο συναίσθημα αγάπης, αυτό της μητέρας προς τα μικρά της.

Είναι αφάνταστα συγκινητικό – συγκινητικό βέβαια μόνο για μας τους ανθρώπους- να βλέπουμε με πόση αυταπάρνηση η ζωική μητέρα φροντίζει και προστατεύει τα μικρά της. Μόνο που αυτή η συγκίνησή μας παρέρχεται με πολύ άγαρμπο τρόπο, όταν βλέπουμε την ίδια αυτή μητέρα να διώχνει τα παιδιά της αδιάφορη και συχνά εχθρική , όταν αυτά ενηλικιωθούν. Εκείνα πάλι προσπαθούν απορημένα να την πλησιάσουν, αλλά τότε δέχονται  φάπες και απειλητικά γρυλλίσματα που τα αναγκάζουν εν τέλει να πάρουν δρόμο.

Και εδώ έχουμε όμως ενδιαφέρουσες παραλλαγές. Όπως μητέρες που απορρίπτουν τα μικρά τους, τα οποία βεβαίως πεθαίνουν αμέσως και κανείς στη φύση δεν λυπάται γι αυτό. Ή, όταν γίνει αλλαγή εξουσίας σε μια αγέλη, πώς ο νέος αρχηγός σκοτώνει εν ψυχρώ τα μικρά του προηγούμενου αρχηγού, για να δώσει τόπο στα δικά του γονίδια.

 Υπάρχει αναμφίβολα  μια φυσική σοφία σ’ αυτή τη  συμπεριφορά, μόνο που εμείς οι άνθρωποι  διαφωνούμε. Ο πολιτισμός μάς έχει διδάξει να διατηρούμε την αγάπη και μάλιστα να την επεκτείνουμε και προς άλλα πρόσωπα, όχι μόνο της οικογένειας αλλά και του φιλικού μας περιβάλλοντος.

 Και εδώ, επομένως, στο ερώτημα «φύση ή πολιτισμός;», θα απαντήσω : «πολιτισμός».

 Η φύση είναι απρόβλεπτη πολλές φορές.

Μια βαριά παγωνιά, μια δυνατή πλημμύρα, μια ξηρασία καταδικάζει τα πλάσματά της σε αργό και βασανιστικό θάνατο. Η φύση ωστόσο δεν φαίνεται  να ανησυχεί  και πολύ. Έχει φροντίσει για τη διαιώνισή τους σκορπίζοντας απλόχερα το σπέρμα τους κατά την αναπαραγωγή. Νέα πλάσματα θα έρθουν στον κόσμο για να συνεχίσουν την κυκλική πορεία τους από το ένα μηδέν στο άλλο μηδέν.

 Καμιά φορά, όταν η πείνα γίνει ανυπόφορη, κάποια ζωικά είδη τρώνε τα παιδιά τους. Μας φαίνεται τρομαχτικό αυτό;

Για τη φύση πάντως δεν είναι.

 Σε άλλες περιπτώσεις τα παιδιά, μόλις γεννηθούν, τρώνε τη μητέρα τους. Τρομαχτικό;

Όχι για τη φύση που έχει διατάξει τη μητέρα να μείνει στη θέση της και να φαγωθεί από τη νέα γενιά που πρέπει οπωσδήποτε να επιβιώσει.

 Σε άλλα είδη το θηλυκό μετά τη γονιμοποίησή του αποκεφαλίζει το αρσενικό και το καταβροχθίζει, επειδή χρειάζεται το λίπος του κατά την εγκυμοσύνη. Το αρσενικό το ξέρει, αλλά δεν μπορεί να αντισταθεί στο λεγόμενο κάλεσμα της φύσης. Θα δώσει το γενετικό του υλικό και μετά θα καρατομηθεί.

Ακούγεται ρομαντικό – για μας τους ανθρώπους πάντα. Δεν ξέρω   πώς θα ένιωθε  ένας άνδρας, αν ήξερε ότι μετά την ερωτική συνεύρεση η ερωμένη του θα τον αποκεφάλιζε και θα τον έτρωγε.

 Έχετε δει πώς καταπίνει ένα φίδι τον ποντικό ή ακόμα και την αντιλόπη;

Το θύμα είναι το μισό μέσα και το άλλο μισό έξω από τα σαγόνια του φιδιού. Είναι ζωντανό και έτσι ζωντανό θα παραμείνει μέχρι να χαθεί σιγά-σιγά μέσα στο κορμί του θύτη του.

 Τα παραδείγματα δεν τελειώνουν και εγώ δεν είμαι εξειδικευμένη επιστήμονας για να αναφέρω ακόμα πιο ακραίες περιπτώσεις που ασφαλώς υπάρχουν στο βασίλειο της φύσης.

 Εγώ απλά συμβαίνει να είμαι τέκνο του πολιτισμού.

Κατά πολλούς είμαι ήδη ένα διεστραμμένο ον, εφόσον ζω μακριά από τη φύση και διάγω μια ζωή τεχνητή.

 Δεν θα συμφωνήσω μαζί τους.

Κατ’ αρχήν φέρω μέσα μου αυτή τη φύση είτε το θέλω είτε όχι. Δεν μπορώ να απεξαρτηθώ από αυτήν, εξακολουθώ να είμαι ένα φυσικό πλάσμα.

Παράλληλα όμως παράγω κάτι καινοφανές: παράγω πολιτισμό.

Ο πολιτισμός είναι ένα φαινόμενο εντελώς ξένο προς τη φύση  - αν και θα μπορούσε να πει κανείς ότι εφόσον παράγεται μέσα στο φυσικό περιβάλλον, είναι κι αυτός ένα φυσικό προϊόν. Το παράδοξο όμως εδώ είναι ότι αυτό το φυσικό προϊόν αυτονομείται από τη φύση και στρέφεται εναντίον της.

 Ο πολιτισμός φέρνει στον κόσμο πράγματα καινούργια που η φύση αγνοεί: φέρνει την τέχνη, τη γλώσσα και την επιστήμη. Φέρνει τη θρησκεία.  Φέρνει την τεχνολογία. Την ηθική. Τη φιλοσοφία. Το χιούμορ.

Φέρνει νέα συναισθήματα: έλεος, αλτρουισμό, φιλία, έρωτα, τρυφερότητα προς πολλούς άλλους, αγάπη όχι μηχανιστική και εφήμερη, αλλά σταθερή και συνειδητή και κυρίως φέρνει την ανιδιοτελή συμπάθεια προς όλα εκείνα τα πλάσματα, ανθρώπινα και μη, που έχουν την ανάγκη μας.

Φέρνει επίσης  ιδέες: ισότητα, ισονομία, δικαιοσύνη, δικαιώματα, ευγένεια, ανεκτικότητα, κατανόηση, συμπαράσταση, υποστήριξη.

 Ένας άλλος κόσμος αντιπαρατίθεται τώρα προς τη φύση: ο ανθρώπινος κόσμος.

 Ναι, θα πουν πολλοί, αλλά αυτός ο ανθρώπινος κόσμος έφερε μαζί του και πολλά κακά, τη μόλυνση του περιβάλλοντος, την εκμετάλλευση, το έγκλημα, τη διαφθορά,  τα βασανιστήρια, την κοινωνική αδικία, την παραφροσύνη, τον πόλεμο. Κι αυτά όλα είναι φρούτα του πολιτισμού, δεν υπάρχουν στη φύση.

 Ασφαλώς.

Δεν φτιάξαμε κανένα παράδεισο.

Μόνο που όλα αυτά τα κακά έχουν τη ρίζα τους στη θηριώδη φύση μας που φέραμε μέσα στον πολιτισμό. Όλα οφείλονται στη φυσική επιθετικότητά μας, στην ανάγκη  να συσσωρεύσουμε αγαθά που θα μας εξασφαλίσουν την επιβίωση, στην επικράτηση του ισχυρότερου που σημαίνει ότι τα δικά του γονίδια θα διαιωνισθούν, στο αίσθημα ανασφάλειας, επειδή προερχόμαστε από ένα επικίνδυνο φυσικό περιβάλλον.

 Ο ίδιος ο πολιτισμός  δεν έχει καμιά σχέση με αυτά. Το αντίθετο μάλιστα. Αγωνίζεται να τα εξαλείψει. Άλλοτε τα καταφέρνει, άλλοτε όχι.

Σημασία έχει ότι στέκεται απέναντι στη φύση και προσπαθεί να τη διορθώσει. Δεν συμφωνεί μαζί της σε πολλά σημεία.

 Γι αυτό το λόγο πηγαίνουμε π.χ. στον οδοντογιατρό. Επειδή δεν συμφωνούμε με τη λογική της φύσης να χάσουμε τα δόντια μας από τα τριάντα μας χρόνια.

Γι αυτό το λόγο χρησιμοποιούμε μεθόδους αντισύλληψης. Επειδή δεν έχουμε καμιά διάθεση να γεννοβολούμε συνέχεια παιδιά που αύριο με μια κλωτσιά θα τα διώξουμε από κοντά μας.

Γι αυτό το λόγο αποθηκεύουμε ενέργεια. Επειδή δεν μας αρέσει να τουρτουρίζουμε στις σπηλιές μέσα στα σκοτάδια που κρύβουν πολλών ειδών κινδύνους.

Γι αυτό το λόγο χωνόμαστε στις ζούγκλες και περιθάλπουμε τα πληγωμένα ζώα. Επειδή εκεί που η φύση επιδεικνύει απερίγραπτη αναλγησία, εμείς αντιπαραθέτουμε τη συμπόνια.

Γι αυτό το λόγο εφηύραμε τη δημοκρατία. Επειδή διαφωνούμε με το δίκαιο του ισχυρότερου που ευνοεί η φύση.

(Όσο για κείνους που υποστηρίζουν την άποψη: έτσι συμβαίνει στη φύση, άρα αυτό είναι το σωστό, η απάντηση είναι αυτονόητη: έτσι συμβαίνει στην άγρια φύση και αυτό για μας τους ανθρώπους είναι λάθος).

 Η φύση δεν είναι τόσο σοφή, όσο νομίζουμε. Κάνει πολλές γκάφες. Κάνει πολλές αδεξιότητες. Αυτές εμείς τις λέμε δοκιμές. Οι μεταλλάξεις είναι στην ουσία λάθη με αίσιο τέλος. Αν δεν υπάρξει αίσιο τέλος, τότε έχουμε τη γέννηση τεράτων.

 Ο Μπέρτραντ Ράσελ έλεγε ότι το σλόγκαν «επιστροφή στη φύση» είναι εντελώς ουτοπικό.  

Επιστροφή σε ποια φύση; Σ’ αυτήν π.χ. του  γεωργού και κτηνοτρόφου; Όμως και αυτός ζει μέσα στον πολιτισμό, εφόσον κατοικεί σε σπίτι, φορά ρούχα και έχει ανακαλύψει την εκτροφή των ζώων και την καλλιέργεια της γης.

Εκτός αν εννοούμε να πετάξουμε από πάνω μας τα ρούχα, να ξανανεβούμε στα δένδρα και να συνεννοούμαστε μεταξύ μας με βρυχηθμούς αντί με αρθρωμένο λόγο. Αλλά δεν νομίζω πως θα ήθελε κανείς να το κάνει αυτό.

 Επομένως στο ερώτημα «φύση ή πολιτισμός;» καλύτερα πριν απαντήσουμε, να σκεφθούμε λίγο.                                                                              Καίτη Βασιλάκου

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στους Διαλόγους της Ελευθεροτυπίας